Forum | GÜRRÜŇDEŞLIK | Degişmeler älemi

Ýokary okuw mekdebiniň üçünji ýylynda okaýan talyp gelin ykdysadyýetiň nazaryýeti dersinden synag tabşyrýar. Ol belli iňlis nazaryýetçisi Adam Smitiň taglymaty barada ýeke gezegem onuň awtorynyň adyny agzaman gürrüň berýär. Gelni dykgatly diňleýän mugallym soraýar:
-Siziň gürrüň berýän nazaryýetiňizi işläp düzen ykdysadyýetçiniň ady näme?
Gelin lam-jim bolýar. Onuň jogap berşini birneme halamanam durmadyk mugallym, talyp gelne ýardam bermek üçin oňa ýaňzydýar:
-Aljyrama, gelin! Ine mysal üçin, ilkinji erkek kişiň ady nämed-ä?!
-Toýly...-diýip, utanjyna çym-gyzyl bolup gyzaran gelin, äriniň adyny aýdýar.

Dostumyň eline bir gezek saý-sebäp bilen ýeňilräk pul düşdi. Soň ol şol puluna on-on bäş sany goýun alyp, onam bakyp satdy welin, puly ýene köpeldi. Özüniň işewürliginden iňňän hoşal bolan dostum – edeni ugruna bolan bolýan her kesiň bolan-bolan bolşy – maňa akyl öwretmäge girişdi:
-Dos,-diýdi:-puluňy kürk towugyň palak ýumurtgadan jüýje çykarjak bolşy ýaly, sandygyňdaky düwünçekde basyryp ýatma-da, ony herekete goýber. Bilseň, bütüýn dünýäde-de biznesiň mizemez kanuny: “Pul puly ýasaýar”...
-Seňki ýasasa ýasaýandyr-da, biziň pulumyza mydama-da tök...-diýip, men oňa akyl satmasyny dowam etdirmäge goýman, onuň parasatly aýanlygy mälim eýlemeginiň arasyny böldüm...

Dostum bir gezek menden bir meseläň kanun boýunça çözgüdini sorady.
Menem oňa diýdim:
-Saňa maslahat gerekmi ýa-da hukuk konsultasiýasy?
Olam aýtdy:
-Tapawudy näme?
Menem aýtdym:
-Maslahat mugt, konsultasiýa tölegli.
-Onda maslahat,-diýdi dostum.
-Hukuk konsultasiýasyna ýüz tut,-diýdim men.

bagabat,

Dostum bir gezek beýleki bir dostumyzyň halys muňalyp oturyşyna dözmän, oňa tüýs ýürekden göwünlik berermen boldy:
-Dos,-diýdi:-beýdip hemme zady çyndyr öýdüp gama batyp ýörmesene-how! Giň bolsana bajy:ň balagy ýaly…
Gaýgyly dostumyz teselliçi dostumyza gözüni alartdy-da hüňürdedi:
-Şu ýerde ýalňyşylan bary-ýogy birje harp welin, onda-da şo ýekeje harp üçinem sagynman agzyňy döwesiň gelip gidýär-aý!
Psihologlyk kärinde çeper höwesjeň dostum bolsa onuň hüňürdisine ýüzün-ä boz-ýaz etdi, gözünem petretdi-de, gulagyma pyşyrdady:
-Dos, «Hajyň balagy ýaly giň bol» diýmäň deregine: «bajy:ň balagy ýaly giň bol» diýäýdimm-aý?! Samsyg-ow menem, tükenen samsyk-how...

Dostum bir gezek gürrüň berdi:
-Düýşüme Ezraýyl perişde giripdir. Çym-ak saçly, görmegeý ýaş ýigitmiş…
-Näme diýdi?-diýýän.
-Näme diýer öýdýäň-aý? «Neme jan, me şuny alsana, toýuňa goşant bolsun diýip getiräýdim» diýip goşa ýüzlük dollar uzatmajagy bell-ä. «Ýör!» diýdi.
-Sen näme diýdiň?
-«Äý akgam, men gowusy oňaýyn-laý!» diýdim.
-Be-e, gör-ä seň dillijedigiňi! Onsoň ol näme diýdi?
-Olam seniňki ýaly geňirgendi-de: «Be-e, o näme üçin?» diýdi.
-Sen näme bahana tapdyň?
-«Agam, gitmek neme-de dä: welin, men ölä bolamok-laý» diýdim.
Men keltejik güldüm:
-Onsoň Ezraýyl akgaň näme etdi?
-«Äý, bor onda, ölä bolmaýan bolsaň, erte-birigün elim degse, seniň samsyk sorag bermegi gowy görýän, köpbilmiş, danasumak dostuňy çagyrmaga baraýaryn-da» diýip hüňürdäb-ä gitdi özi...

Oglum, agzym orazada weli, bilmän naharyň duzuny dadaýypdyryn-da, indi näme borka?
— Eje, Hudaýjan bilse-hä, işiňi suda geçirer.


Agzyñ orazaly wagty nahar edyanin ozune naharyn duzuny barlamak bolyar. Dilinin ujunda bilip, son ayyraymaly.

Mahri, kim diyyanem bolsa aldama diy!

Belki, sen ozun meni nache yyllap gorup yorsun shu platformada. Anygyna yetilmedik, bilmedik zadymy aytmayanymy bilenokmy? Ya sen bilenem jedelleshmelimi?!

Mahri, mena tagam almak bolanok diyip bilyadim

Mahri, yok-lay jedelden bizar. Yone logikasyz gorunya sol gepin.

Belki, Logika name bilyanmi ozi? Manysyzlashma.

Bentner, Agzyň bekli wagty agyz açylmanka tagamyň tagamyny barlamak – ýagny naharyň duzuny ýa-da bişiş derejesini barlamak – musulman zenan üçin (we erkek üçin hem) käbir şertlerde rugsat edilen ýagdaýa öwrülýär. Munuň şer’i esaslary bardyr. Ine, bu barada mazmunly we delilli düşündiriş:

⸻

🔹 1. Tagamyň tagamyny barlamak rugsatmy?

Hawa, tagamyň tagamyny agzyň bekli wagty barlamak rugsat berilýär, ýöne bir şert bilen: onuňy ýutmaly dälsiň, diňe datyp görmeli, soňra tükmeli.

⸻

Mahri, logikan kitabyny yazyp gorkezip bolya yone okamaga sowatly adam gerek )

Belki, Goy jan dogan goy gayrat et. Owadan sozlem yazanyn bilen akylly gorunmeyan. Logikasyz diyen bolup okadynmy ashakdakyny, bilip goy indikide! Bir zat gurlemakan, yazmakan pikirlen. Mana garshy 2 esse pikirlen.

🔹 2. Şer’i deliller

Ibn Abbasdan (r.a.) gelen habar:

«Agyz bekleýän adam bir zatdan gorkup ýa-da şübhe edip datyp görse, soňra tüksä, onda onuň üçin zyýan ýokdur.»
📚 (Ibn Abi Şeýba, “Musannaf”)

Bu nakylda agyz bekleýän adamyň datyp görmeginiň rugsatdygy aýdylýar, eger-de datandan soňra şol zat ýuwudylmasa. Bu ýörelge aşpez zenanlar üçin hem degişlidir.

⸻

🔹 3. Fykhy (ykdysady) deliller – Mezheplerden düşünje

Hanafy mezhebi (Mergen üçin möhüm, sebäbi Hanafy):

Imam Nawawi (şafiýi bolsa-da, umumy garaýyşlary getirýär):

«Agyz bekleýän adam nahary datyp barlap bilýär. Emma datan zatyny ýutmaly däl. Eger-de ýalňyşyp ýa-da unudyp ýutsa, oraza bozular.»
📚 (Nawawi, “Al-Majmu”, 6/349)

Ibn Qudama (Hanbaly mezhebi alymy):

«Aşpez ýa-da başga biri oraza wagty datyp barlap biler. Ýöne datan zadyny ýutmaly däldir. Eger ýutsa, oraza bozulýar.»
📚 (Al-Mughni, 3/125)

⸻

🔹 4. Şertler
1.Datan zadyny ýutmaly dälsiň. Datandan soň çalt tükmeli.
2.Zarurlyk bolmaly. Mysal üçin, aşpez üçin tagamyň duzuny ýa-da bişiş derejesini bilmek zerur bolsa.
3.Ýekeje datmak – adatça barmaga dil ýa-da dodak bilen azajyk degirmek bilen bolýar.

⸻

🔹 Netije

Agzyň bekli wagty zenan maşgalanyň tagamy datyp görmegi şerigat taýdan rugsatdyr, eger-de:
•Datmak diňe zerurlyk sebäpli bolsa,
•Datylan zat ýuwudylman, derrew tüklense.

Bu ýagdaý oraza bozmaýar, emma duýdansyz ýa-da kast bilen ýuwudylsa, onda oraza bozulýar we kazyýetli kazy hökmünde soňy bilen gününe gün oraza tutmaly bolýar.

Hawa, bu meselede Kuran-da gönüden-göni “aşpez oraza wagty tagamy datyp bilýär” diýen söz ýok, sebäbi Kuran umumy ýörelgeleri berýär, jikme-jik amaly ýagdaýlar bolsa hadyslarda we fykhy düşündirişlerde beýan edilýär.

Şeýle-de bolsa, bu meseläni düşündirýän birnäçe umumy Kuran aýaty we sahabalaryň amalyna esaslanýan hadys ýa-da athar (sahabanyň sözi) bar.

⸻

📖 1. Kurandan umumy delil

Al-Baqara, 2:187

«…Içip-iýmegi siziň üçin agşam namazyna çenli halaldyr. Soňra orazany agşama çenli doly tutuň…»
📚 (Kuran, 2:187)

🔹 Bu aýat orazanyň mukaddesligini we wagtynyň çägini görkezýär. Bu ýerde, iýmek we içmek diňe agşamdan soň rugsat edilýär. Diňe iýmek-içmek agyzdan zat ýuwudanda bolýar, şonuň üçin tagamy datmak ýuwudylmasa, oraza bozulmaýar diýip alymlar düşündirýärler.

⸻

📜 2. Hadys we sahabalaryň amalyna degişli delil

Ibn Abbasyň (r.a.) sözi (athar – sahaba sözi):

«Orazaly adam bir zady datyp barlap biler, eger-de ýutmadan tüksä.»
📚 (Ibn Abi Şeyba, Musannaf, 2/504 – athar görnüşinde)

🔹 Ibn Abbas – Pygamberimiz Muhammet (s.a.w.)-iň agtygy we Kuran tefsiriniň uly alymy. Ol oraza wagty tagamy datyp bolýandygyny aýdýar.

Bu söz sahabanyň düşünişini görkezýär we şerigatda “sahabanyň ylalaşygyna” uly orun berilýär.

⸻

Başga delil (meňzeş ýagdaý):

Pygamberimiz (s.a.w.) miswak (diş arassalaýan taýak) ulanmagy orazaly wagty hem maslahat berýärdi.

«Eger ummatym üçin agyr bolmasa, her namazdan öň miswak ulanmagy buýurardym.»
📚 (Buhary, Taharat, 27)

🔹 Bu hadysdan çykarylýan netije: agyzda bir zat bolmagy orazany bozmaýar, eger-de ýuwudylmasa. Şonuň ýaly-da tagamyň azajyk bölegini datmak – ýuwudylmazdan – orazany bozmaýar.

⸻

✅ Netije

🔸 Kuranda gönüden-göni bu tema ýok, ýöne “ýuwudylmazlyk” şertine baglylykda umumy prinsip görkezilýär.

🔸 Hadyslarda we sahabalaryň sözlerinde (Ibn Abbas) bolsa bu mesele anyk beýan edilýär:
Orazaly adam tagamy datyp biler, ýöne ýutmaly däl – tükmeli.

Bu ýagdaý zenan maşgalalar üçin tagamyň duzuny, bişiş derejesini barlamak ýaly amaly ýagdaýlarda peýdalanylýar we şerigatça rugsat berilýär.

Degişmañ yzy dine yazyp gitdi.

Bayhan03, howwa