Türkmen hanlary we serdarlary (Atamyrat han)...

Özümiziňki
Agzamen [off]

24.06.2024 / 04:16
☪️🇹🇲

Atamyrat han

Atamyrat han Köneürgenç etrabynda ýaşan ýomutlaryň öküz urugynyň gutlubaý tiresinden bolup, ýaş wagtynda Hywa medresesinde bilim alýar. Ol Hywa hanlygynda ýaşaýan türkmenleriň 1855–67-nji ýyllarda garaşsyzlyk ugrundaky göreşine baştutanlyk edýär. Türkmenleriň bu gozgalaňy 19njy asyrda Orta Aziýada bolan halk hereketleriniň iň ulusydyr. Atamyrat hanyň kakasy Orazmuhammet serdar we agasy Amannyýaz serdar Hywa goşunynyň düzümindäki türkmen nökerlerine baştutanlyk edip, birnäçe gezek harby ýörişlere gatnaşypdyr. Emma Mary etrabyna edilen harby ýörişleriň birinde Amannyýaz serdar milli duýgudaşlyga eýerip, öz türkmenlerine garşy söweşmekden boýun gaçyrandygy üçin, Hywa hany ony beýik minaradan zyňdyryp öldürdipdir. Onsuz-da, türkmenler bilen Hywa hanynyň arasynda ýer-suw meselesi babatda ýiti gapma-garşylyk dowam edýärdi. Bu waka hem üstesine bolýar. Hywa hanynyň eden-etdiligine garşy Atamyrat hanyň ýolbaşçylygynda türkmenler köpçülikleýin baş göterýärler. Sarahs söweşinde (1855) Mädemin han öldürilenden soň, Hywada Abdylla han tagta çykýar. Ol 1855-nji ýylyň maý-awgustynda Hywa hanlygyndaky ýomutlaryň gozgalaňyny basyp ýatyrmak üçin harby ýöriş edýär. Aksaraý, Ýylgynly we Ýekederek diýen ýerlerde bolan harby çaknyşyklarda türkmenleriň birleşen topary Hywa goşunyny derbi-dagyn edýärler we Abdylla hanyň özüni-de öldürýärler. Şu wakadan soň Atamyrat han ýomutlaryň esasy toparynyň baştutany hökmünde ykrar edilýär we onuň abraýy has ýokary galýar. Abdylla han öldürilendei son, Hywada tagta çykan Gutlumyrat han (1855-56) türkmenler babatda örän hileger syýasat alyp barýar. Bu maksady üçin ol hatda Ahal, Mary türkmenlerinden-de goldaw tapmagy başarypdyr. 1855-nji ýylyň noýabr-dekabr aýlarynda bolan aýgytly söweşde ýomut, ýemreli, çowdur we beýleki türkmen tire-taýpalary Atamyrat hanyň baştutanlygynda özara birleşip, Hywa goşunyny ýeňýärler. Şondan son Hywa hanlygynyň bütin demirgazyk-günbatarynda Atamyrat han öz hökümdarlygyny ýöredipdir we türkmenler Hywa hanyna tabynlykdan çykypdyrlar. 1856-njy ýylyň fewralynda türkmenleriň goldaw bermeginde Gutlumyrat han hem öz garyndaşy tarapyndan öldürilýär we Hywada tagta 34 ýaşly Seýit Muhammet han (1856-64) çykýar. Ol türkmenleri ýarag güýji bilen boýun egdirip bilmejegine göz ýetirip, türkmen tire-taýpalaryny biri-birnne garşy öjükdirmek syýasatyny alyp barypdyr. Şol bir wagtda-da türkmen, özbek, gazak gozgalasçylaryna garşy harby güýç ulanypdyr. 1858-nji ýylyň oktýabrynda Atamyrat hanyň kömek bermeginde Goňrat begliginde garagalpak gozgalaňçylary hem ýeňiş gazanýar. Muhammet Pena bolsa Goňratyň hany diýlip ykrar edilýär. Hakykatda Goňrat begligi ýomutlaryň 25 sany kethudasy tarapyndan dolandyrylyp, ähli işlere Atamyrat hanyň egindeşi Berdi iňlis ýolbaşçylyk edýär. Ýöne ýomutlar bu ýerde eden-etdilige ýol berip, halkyň närazylygyny döredýär. Bu ýagdaýdan peýdalanyp, Hywa hany Goňrat begligini ýene-de özüne tabyn edýär. Atamyrat han we ony goldaýan toparlar bolsa hiç wagt Hywa hanyna tabyn bolmandyrlar. Emma türkmenler agzala bolansoň, öz maksadynyň amala aşmajagyna-da gowy düşünipdirler. Şonuň üçin Atamyrat han 1858-nji ýylyň tomsunda Hywa hanynyň zulumyna garşy göreşmek üçin patyşa Russiýasyndan ok, ýarag bermeklerini hem-de raýatlyga kabul etmeklerini sorap haýyşnama ýazýar. Emma onuň haýyşnamasy kanagatlandyrylmaýar. 1865-nji ýylda türkmenleriň barlyşyksyz duşmany Seýit Muhammet Rahym II Hywa tagtyna çykýar. Ol türkmen etraplaryna akýan ýaplaryň suwuny bekläp, olara garşy goşun sürýär. 1866–67-nji ýyllarda olaryň arasynda harby çaknyşyklar yzygiderli gaýtalanyp durupdyr. Bu agyr ýagdaýdan hiç hili çykalga bolmansoň, Atamyrat han ýene-de patyşa Russiýasyndan howandarlyk isläp, olara birnäçe gezek ýzz tutýar. Ol hem netijesiz gutarýar. Üstesine-de, Hywa hany türkmenlere Hywa bazaryna barmagy we galla satyn almagy gadagan edýär. Bu agyr ýagdaý türkmenleriň belli bir bölegini Hywa hany bilen umumy ylalaşyga gelmäge mejbur edýär. Şeýlelikde, Atamyrat hanyň Hywa hanynyň sütemine garşy 12 ýyllap alyp baran aýgytly göreşiniň iň soňkusy 1867-nji ýylyň awgustynda basylyp ýatyrylýar. Atamyrat han bolsa Hywa hanyna tabyn bolmagy özüne namys edip, 40 öýli türkmen bilen Balkan etrabyna göçýär. Ol Çelekende ýaşan döwründe rus goşunlarynyň Krasnowodskidäki otrýadynyň naçalnigi bilen ýakyn aragatnaşyk saklapdyr. 1873-nji ýylda patyşa Russiýasynyň goşunlary Hywa hanlygyny basyp alandan soň, Atamyrat han ýene-de öz dogduk mekanyna göçüp barýar we şol ýerde ömrüniň ahyryna çenli ýaşaýar. Atamyrat hanyň uzak ýyllaryň dowamynda alyp baran göreşiniň düýp maksady ähli türkmenleri birleşdirip, Hywa hanynyň zulumyndan azat etmeklikden we olaryň hiç kime garaşsyz, özbaşdak bolmagyny üpjün etmekden ybaratdyr. Emma türkmenleriň bilgeşleýin öjükdirilen özara agzalalygy bu maksady amala aşyrmaga päsgel beripdir. Ýöne türkmen halkynyň bähbidini näçe ileri tutan hem bolsa, ol özüniň Hywada hökümdarlyk etmek maksadyny hem aradan aýyrmandyr.

Çeşme: Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasy "Ensiklopediýa" neşirýatynyň "Türkmen hanlary we serdarlary" atly kitabyndan nusgalandy.

126

Täzeje
Kadir [off]
Geyani jinsi belli dal jynsy
26.06.2024 / 13:58

+0

Şol döwrüň ýowuz günleri diýsene. Nädip çydap bildilerka diýäýmeli öza, gaty kyn durmuşy başdan geçiren türkmenler. Amanýaz serdary hakynda aýdylanda turkmenler duýgudaşlyk açypdyr ýomutlara. Ahala çozmalyň diýip öz doganlarmyzyň üstüne. Ýöne nätjek her döwrüň talap edýän zady-da. Şonda çozmalyň diýlende Abdylla han, Amanýaz serdary 40 metrlik binadan okadypdyr, olam bar turkmenlere erbet degipdir, esasanam Atamyrat hana erbet degipdir. Şeýdibem 12 ýyllap urşy başlanýança turkem Hywa urşy, ýagny orta Aziýada iň uly gozgalaňlaň biri bolýa. Ýöne nätsede Hywany boýun egdirip bolmaýar. Soňam Atamyrat han Çelekene gaçyp gitýa. Ol taýda-da Kyýat hanyň agtygy Salyh han hemme taraplaýyn kömek etýär şoňa 40 öýli bolup baranda.

1855 yyllarda Hywada 3 sany han çalşylýar 10 aýýyn içinde Mädemin (Ahalda kellesi alnan) soňam Abdylla, soňam Gutlumyrat han. Hersiniň nädip öleninem aýdyp bererdim welin. Biraz başagýrak. Ýazmaça ýaltanýan hemmem.

Awtor taryhy mowzyklaram ýetirip dur sag bol mowzugyň üçin

Özümiziňki
Agzamen (26.06.2024 / 14:15)

Kadir, senem sagbol. Bilmwýän zatlarym
Gardaş sen taryhçymy?

Özümiziňki
Agzamen (26.06.2024 / 14:15)

Kadir, *bilmeýän

Täzeje
Kadir (26.06.2024 / 14:38)

Agzamen, yok taryhçy Dal ýöne taryhy eserleri gowy görýän özim

Forum | GÜRRÜŇDEŞLIK | Erkin mowzuklar

Deneşdirme

Konfrensiya gijesi 6

Konfrensiya gijesi 6

Konfrensiya gijesi 6

Konfrensiya gijesi 6

Konfrensiya gijesi 6

Konfrensiya gijesi 6

Konfrensiya gijesi 6

Konfrensiya gijesi 6

Konfrensiya gijesi 6