Premium BAYOGUL [off] 01.07.2024 / 18:00 Aldamak aňsat biz ýaly sadalary
Köneürgenç: Gadymy Horezm döwleti hakynda käbir maglumatlar Eýrandaky dag gaýalaryndaky ýazgylarda, Zaratuştra dininiň esasy kitaby bolan Awestada, pählewi edebiýatynda, grek--latyn, we Hytaý ýazuw çeşmelerinde duş gelýär. Emma diňe bu maglumatlar Horezmiň şöhratly ozalky keşbini dikeltmek üçin asla ýeterlik däldir. Orta Aziýa, Ýakyn we Orta Gündogaryň Gadymky halklarynyň döreden döwletleriniň ykbalynda uly rol oýnan Horezmiň wakalara baý taryhynyň ençeme sahypalary nämälim bolany üçin, baryp 1937-nji ýylda SSSR Ylymlar akadeiýasynyň «Horezm arheologik ekspedissiýasy» döredilipdi.Horezmiň uly we gadymy şäherleriniň biri - Köneürgenç barada maglumat has hem az. Araplar ýurdy basyp almazdan öňkü Ürgenç (Gürgenç, Jurjaniýa) hakda hiç hili ýazgy ýok diýmek bolar. Dogry, Awesta kitabynda agzalýan Urwa şäherini käbir alymlar Ürgenç diýip düşündirýär.
Şahyň üstünden garan, öňki häkim Iýas ibn Abdyllany aýryp, onuň ýerine öz inisi Ubeýdylla ibn Muslim al Bahilini goýýar.
Seýlelikde Horezmde iki hökümetlilik peýda bolýar. Askajamuk Amyderýanyň sag kenarynda derýadan gündogarda, Kät şäherinde bolsa, häkim we emirler çepde , Ürgenje ýakyn bir ýerde ýa-da hut Ürgenjiň özünde bolýarlar. Arap dini hadymy Ibn Fadlan 992-nji ýylda bu ýerleriň üsti bilen Ýolgadaky Bulgarlara tarapa geçende, Horezmiň paýtagaty Kät eken. Emma Ürgenç weli günsaýyn güýçlenip ugrapdyr. 992-nji ýylda Kät säheriniň ýerleşen ýerini Amyderýa köwüp ýykypdyr. Bu wakadan bir ýyl geçenden soň, gadymy Horezmşalar nesliniň düýbini tutan Afrig patyşanyň iň soňky wekili Abu Abdylla Muhammet öldürilýär. Ürgenjiň emiri Mamun iki bölekden duran Horezmi bir döwlete birleşdirýär. 995-nji ýyldan başlap tä 17-nji asyra çenli «Horezmiň paýtagty» diýlende diňe Ürgenç göz öňünde tutulýar. Mamunyň ogullary Aly (997–1004-nji ýyllar) we Mamun II (1004–1017-nji ýyllar) döwründe Horezm doly özbaşdak bolýar.
Sol wagt Ürgenç bütün gündogaryň iň uly şäherine öwrülipdir. Şäherde söwda, senetçiliik, sungat we ylym ösüpdir. Emiriň köşgü köp sanly akyldarlaryň jemlenen merkezine öwrülipdir. Käbir awtorlar Mamun II köşgünde işlän alymlar toparyna «Akademiýa» hem atlandyrýar. Sebäbi döwrüň belli alymlarynyň köpüsi Horezmiň köşgünde jemlenipdirler. Horezmiň baýlygyna Gazna şäheriniň soltany Mahmudyň gözi gidip we güýç toplap, 1017-nji ýylda Ürgenji basyp alypdyr.
Seýdip Ürgenç ilki Gaznewilere, soň bolsa olary taryh meýdanyndan gysyp çykaran Seljuklylara tabynlykda bolupdyr. Seljuk Mälikşa (1072–1092) asly Garçistanly bir adamdan Anuştegin atly Türk gulamyny satyn alýar. Ol özüniň akyl-paýhasy bilen beýleki gulamlardan tiz saýlanýar. Soltan Sanjaryň (1118–1157) höküm süren döwründe Anuştegin Horezme häkim edip bellenýär. Anuşteginiň agtygy Atsyz (1097–1127) döwründe Horezmiň özbaşdaklygy üçin ýenede hereket başlanýar. Ýöne tiz wagtdan Atsyz bilen Sanjaryň arasyna tow düşýär. Bu iki soltanyň arasynda birnäçe uruşlar bolup geçýär. Sol uruşlar hakynda giňräk maglumat Ibn al Asiriň «Kämil» taryhynda we Sihabeddin an-Nesewiniň «Soltan Jelaleddin Mangburnynyň ömür beýany» kitabynda aýdylýar. Atsyzyň ogly Ilarslan 17 ýyl şalyk eden soň, 1172-nji ýylda aradan çykýar Hudabende Uljaýtu han Nejmeddin Kutlug Temiri horezmşa edip belledi we ony Horezme ýollady.»
Bu maglumatdan Ürgençde birnäçe ymarat we Orta Aziýada iň beýik minarany bina etdiren Kutlug Temiriň şähere haýsy wagtda gelendigi mälim bolýar. Ilat kem-kemden özüni tutup, ýene-de şäher gurluşygyna giň gerim beripdir. Ürgençliler häkimi hem özleriniň ýokary medeniýetine çekipdirler. Her halda Kutlug Temir halkyň döredijilik başlangyçlaryny goldapdyr. Şäherde uly gurlyşyk gidipdir. Ürgenji 1333-nji ýylda gören Marokkoly syýahatçy Ibn Battuta seýle ýatlaýar¦ «Ol ilatyň gürlüginden ýaňa tolkun atýan deňzi ýada salýar. Bir gezek men bazaryň Sur atly merkezine atly girdim. Märekäniň şeýle gür ýerine ýetdim weli, yzyma dolanyp bilmän, köp eglendim. Birnäçe wagtdan soň yzyma öwrüldim. Şäheriň çetinden uçmahdan baş alyp gaýdýan dört derýanyň biri-Jeýhun derýasy akýar. Ol Itil (Wolga) ýaly doňýar. Adamlar buzuň üsti bilen bäş aýlap iki ýana geçýärler».
Özüniň ýatlamalarynda Ibn Battuta aýazly günleriň birinde Amyderýanyň orta akymlarynda ýerlesen bir döwleti dolandyryp ýören emirleriň birini görendigini we onuň bilen salamlaşmaga dodaklarynyň gowuşmandygyny ýazýar. «Meniň bu halymy görüp, emir güldi we soňra köp pul peşgeş berip, aw awlamaga barýan ýoluny dowam etdirdi». soň Ibn Battuta Horezme gelip, has demirgazykda ýerleşen ülkäniň erbet sowugyndan azar çekendigini ýazýar.
Fasih Hawariniň ýygyndysynda ýazylyşyna görä, 1336-njy ýylyň 26-njy noýabrynda Kutlug Timur ölýär. Ol özüniň bina etdiren S'habiýa atly medresesinde jaýlanypdyr. Ibn Battutadan ýedi ýyl soň, ýagny 1340-njy ýylda bu ýere gelen Florebsiýa söwda firmasynyň wekili Balduççi Pegoletti şäheriň ähmiýetini şeýle kesgitleýär¦ «Aziýanyň çuň alyslyklaryna aralasyp ýörmegiň hiç hajaty ýok, sebäbi Horezmiň paýtagty Ürgençde Ýewropa bazarlary üçin zerur bolan ähli harydy satyn almak mümkin».
Soňky sözlerinde hamala Ürgenç tiz dikeldilen ýaly bolup görünýär. Ýöne hakykatda beýle bolmandyr. Iberilen wekil 15 ýyldan yzyna dolanan bolsa-da, weýran edilen säheriň diňe bir bölegi—Kagan mähellesi (kwartaly) täzeden dikeldilipdir.
Temiriň döwründe, esasan, söwda ýollary Ürgençden sowulyp geçipdir. Desti-Gypçakda çarwa özbek hanlarynyň öz aralaryndaky tire—taýpa uruşlary köpelip, Ürgenjiň öň gatnaşyk saklanan Altyn Ordanyň merkezlerinden hem arasy kesilipdir. Altyn Ordada başlanan uruş Temirleň ölenden soň onuň mirasdarlarynyň tagt üçin eden uruslaryna meňzeşdir. Altyn Ordadaky başagaýlykdan peýdalanyp, Temirleňiň ogly Sahruh Horezmi eýeläpdir. Emma 15-nji asyryň ikinji ýarymynda Horezm ýenede özbaşdaklyk gazanypdyr.
Temirleň we onuň ogullary, Seýbany han we onuň tiredeşleri, Eýran şasy Ysmaýyl I Ürgençde öz häkimlerini otudypdyrlar. Bu hanlar we soltanlar döwründe ne-hä bir uly ymarat salynypdyr, ne-de bir kanal gazylypdyr. Ykdysady we medeni taýdan pese düşen Ürgenjiň ýagdaýyny syýahatçy Jenkinson 1558-nji ýylyň 16-njy oktýabrynda görüpdir. Ol şeýle ýazgy galdyrypdyr¦ «Ürgenç şäheri düzlük ýerde ýerleşipdir. Onuň töweregine 4 mile golaý palçykdan ýasalan haýat salynypdyr. Öýler hem palçykdan, olar tertipsiz we ýykyljak bolusyp durlar. Bir köçäniň üsti basyrygly, Ürgençliler ony bazar hökmünde ulanýarlar. Agzalalykly uruşlar döwründe şäher ýedi ýylyň içinde dört sapar bir hanyň elinden beýleki hanyň eline geçipdir. Şonuň üçin bu ýerde täjirler az, barjalary hem juda garyp. Tutuş şäherde men, barja ýogy dört top mata satyp bildim. bu ýerde satylýan esasy harytlar Buharadan we Eýrandan getirilýär. Olar hem şeýle bir az hatda ýazyp oturanyňada degenok. Kaspi deňzinden Ürgenç şäherine çenli ýaylyp ýatan sähra Türkmenleriň ýurdy diýilýär. Ol ýurt Hajymhana we onuň bäş sany inilerine tabyn. Olaryň biri «uly han» diýip atlandyrylýar. Emma oňa ýaşaýan ýerinde we soraýan welaýatynda gulak asylaýmasa, başga ýerde idili boýun egmeýärler. Munuň sebäbi onuň inileriniň her haýsynyň özbaşdak han boljak bolmagyndadyr...»
Umuman, 18-nji asyryň ahyrynda dörän taryhy şertleriň netijesinde Ürgenç hiç haçan öňki şan--şöhratyna ýetmändir. Şol şertleriň esaslary hökmünde uly taryhy wakalaryň Mawaranahra geçmegini, Horezmi özara uruşýan çarwa özbek hanlarynyň eýelemegini, Ýewropa, Hindistan we Hytaý arasyndaky söwdanyň deňiz ýollary bilan amala aşyrylmagyny, Amerikanyň açylmagy bilen bu şäheriň Ýewropa söwdasyndan çetde bolup galmagyny, Amyderýanyň ugrynyň üýtgemegi bilen şäheriň akar suwdan daşda galmagyny we ş.m.-leri görkezmek bolar.
ugry bilen Çermenýaba (Çermenýap) tarap uzapdyr. Ol Çermenýabyň kenary bilen Zamahsara ýetipdir we ol ýerden Arda-Husmitan şäherine baryp, Ürgenç we Kät şahalaryna bölünipdir. Zamahsardan Ürgenje gidýän ýoluň has gysgaragy hem bolupdyr. Bu ýoluň Ýedi weli atly ýerden geçip, bir topar rabatlaryň—kerwensaraýlaryň üsti bilen Zamahsara ýeten bolmagy mümkin. 10-njy asyrda al-Mukaddasy Kiçiürgenç atly säheriň bolandygyny ýazan bolsa , 13-nji asyryň başynda Ýakut Kiçiürgenjiň uly Ürgençden üç parsah (parsah—6-7 kilometre deňdir) aralykda ýerleşýändigini kesgitleýär. Merhum Ý. Gulamow Ýedi welili Kiçiürgenç bilen bir hasap ederdi.
Ürgençden günbatara gidýän söwda ýoly Üstýurtdan Emba we Itil (Wolga) derýalaryna ýetipdir. Sol ýerde ýol birnäçe şahalar bölünipdir. Ürgençden gaýdan bu ýollaryň Itil derýasynyň kenarlaryndan gadymy Hazar we Bulgar döwletlerine gidýän şahalary bolupdyr. «Taryh al-Masudi» atly kitapda Horezmlileriň suw ýollaryndan hem peýdalanandyklary bellenilýär. Wolga derýasynda Horezmiň dürli önümleri ýüklenen uly gämileri ýüzüpdir.
Uly kerwen ýollary bir görseň, çar tarapa dargaşyp, bir giden ulyly-kiçili gala we obalara degip geçip, ýene-de esasy şaýolda birigpdirler. Şeýle ýollaryň hut horezm wadisiniň (wadi—oazis) özünde birnäçesiniň bolandygyny al-Mukaddasi belläpdir. Ol üç sany ýerli ähmiýetli kerwen ýolunyň ugrunda ýerlesen şäherleriň, galalaryň özara näçeräk daşlykda ýerleşendiklerini ýazyp görkezipdir.
Ürgenjiň gös-göni gatnaşmagynda edilen söwdada haýsy harytlaryň ulanylandygyny bilmek hem gyzyklydyr. 10-njy asyryň başyna degişli seýle maglumaty al-Itahri ýazyp galdyrypdyr¦ «Horezm -- hasylly, iýmite we miwä baý şäher. Onda diňe hoz ýok. Bu ýerde uzak ýurtlarda satmak üçin pagtadan we ýüňden köp zatlar öndürilýär. Şäherde ýaşaýanlaryň aýratynlygynyň biri hem baýlygyny we edermenligini aýan etmeklilige höwesliligidir. Horasanyň beýleki ilatyna garanyňda, bular özge ülkelerde köp duşýar, olar köp syýahat edýärler. Köp sanly Horezmlileriň ýaşamaýan uly säheri Horasanda duşmaýar. Horezm ýurdynda altynyň, kümşüň, gymmatbaha daşlaryň magdany ýok. Olaryň baýlygynyň abraýly bölegi mal saklamak we türkler bilen söwda etmekden önýär. Slawýanlardan, hazarlardan we olaryň goňşy halklaryndan, şol sanda türklerden düşýän gullaryň aglabasy, şeýlede sähra tilkileriniň, senjabyň, gunduzyň derileri bularyň elinde jemlenýär».
Köneürgençden başlanyp Yzmyhsirde gutarýan gadymy kerwen ýoluny göz öňüne getirjek bolup synanşalyň. Şonda şeýle marşruty çak edip bolar¦ Köneürgrnç—Kiçiürgenç (Ýedi weli) 3 parsah, Kiçiürgenç—Sazakly öwliýä 3 parsah, Sazakly öwliýä-Tüýnükli öwliýä 1 parsah, Tüýnikli öwliýä-Ak depe 1 parsah, Ak depe—ikinji Sazakly öwliýä 2 parsah, Ikinji sazakly öwliýä—Yzmyhsir 1 menzil. Bu ýerde ikinji Sazaklydan Yzmyhsire çenli bolan bir menzillik, ýagny ýedi parsah aralyk, elbetde, «öwliýäsiz» bolan däldir. Su iki merkeziň arasyndaky gadymy gonamçylyklaryň astynda galapyn antik we orta asyra degişli arheologik ýadigärlikleriň ençemesi gömülip ýatyr.
Içeriki söwda degişli kerwen ýollarynyň başga ugurlarynyň hem bolan bolmagy mümkin. Mysal üçin, has soňraky asyrlarda Ürgençden gelýän ýol Ýedi welä barman geçen bolmagy mümkin, sebäbi Kiçiürgenç diýilen at köpçüligiň ýadyndan çykyp onuň ýerine gonamçylyk döränsoň kerwenler başga bir ýerde düşlemeli bolandyr. Şeýle ýerleriň biri hökmünde Mädeminhanyň galasyny görkezmek bolar. Hywadan ýörite Köneürgeji görmek üçin gaýdan Eýranly ilçi we alym Rizakulihan Hidaýatyň 1851-nji ýylda geçen ýoly gyzyklydyr. Ol Hywadan cykyp Daşhowuza gaýdypdyr. Soň Hilaleýinde, ýagny Ýylanlyda bolup, Ak depä gelipdir. Ak depeden soň Mädemingalada hem bir gije ýatyp, Köneürgenje gelip ýetipdir. Bu agzalan ýerlerde ilçiniň atly hemralary gijelerine düşlemeli bolupdyrlar. Ol ýurdyna dolanansoň «Safar nama-ýi-Horezm» atly kitap ýazypdyr. Hidaýat Köneürgenje eden sapary wagtynda bu gadymy şäherde gören gadymy ymaratlaryny we ýaşap geçen meşhur adamlary hakda ýatlamalar galdyrydyr.
Horezmiň paýtagty Hywa säherine göçürilenden soň hem Köneürgenje geler durar ekenler. Täze paýtagtyň gözel ymaratlary köp bolsada Köneürgençdäki gadymdan galan nusgalar köpçüligiň ünsünden düşmändir. Hywadan gaýdýan ýol Täzeürgenje, Şabada, Daşhowuza, Porsa degip geçip Köneürgenje gelipdir. Hywadan gaýdýan ýollaryň başga şahalary-da bolupdyr. Mysal üçin, Hywa, Gazawat, Tagtanyň üsti bilen ýene-de Daşhowuza ýa-da Ýylanla çykylýan ýollar bolupdyr. Biziň günlerimiziň asfalt ýollary hem gadymy kerwen ýollarynyň käte üstünden, käte golaýyndan geçip Köneürgenje ýetýär.
Täze goşulanlar konfrensiýa gireniñizde bolmanda salam-selik edip özüñizi tanyşdyryñ. Maña näçe nomerden birlikde jañ gelýär . Onsoñ alyp ,goşup...dowamy...
Içeri gir
Agza bol
Premium
BAYOGUL [off]
Özümiziňki
Täzeje
Forum 
Agzalar 
Dükan 
Albom 
Top Agzalar 
(
) -deş sözler 
Çykmak 
.gif)
...